સહ્યાદ્રી પર્વતમાળામાં બે ટેકરીઓનો સમૂહ માંગી તુંગી ખૂબ જ સુંદર છે. જ્યારે શિખરો પોતે ખડકોથી ઉજ્જડ છે અને લીલીછમ ખીણો ખૂબ જ સુંદર લાગે છે. સ્પષ્ટ દિવસોમાં તેઓ ભૂરા અને લીલા વાદળી આકાશના લેન્ડસ્કેપમાં અદભૂત દૃશ્યો બનાવે છે. જો તમે પીટેડ ટ્રેક પરથી જવાનું પસંદ કરો છો, તો ‘માંગી તુંગી’એ યોગ્ય સ્થળ છે. તે શાંતિપૂર્ણ અને આશ્રયજનકતાનું સંપૂર્ણ મિશ્રણ છે જે તમારા વેકેશનને ખાસ બનાવશે. તે શ્રી માંગી તુંગી દિગંબર જૈન સિદ્ધક્ષેત્ર માટે પ્રખ્યાત છે, જે એક મુખ્ય જૈન મંદિર છે. પહાડોની તળેટીમાં આવેલા અનેક જૈન સ્મારકો પણ જોવાલાયક છે.

વધુમાં જાણીએ તો ‘માંગી-તુંગી’ એ એક બેવડી શિખર ધરાવતું અગ્રણી શિખર છે જેની વચ્ચે એક ઉચ્ચપ્રદેશ છે, જે મહારાષ્ટ્રનાં નાસિકથી લગભગ 125 કિ.મી. દૂર તાહરાબાદ પાસે સ્થિત છે. માંગી, સમુદ્ર સપાટીથી 4,343 ફીટ (1,324 મીટર), પશ્ચિમનું શિખર છે અને તુંગી, 4,366 ફીટ (1,331 મીટર) ઊંચું, પૂર્વીય શિખર છે. ‘માંગી તુંગી’ સટાણા શહેરથી 30 કિ.મી. દુર છે. અહીં ઘણા મંદિરો છે અને તેને જૈન ધર્મમાં પવિત્ર માનવામાં આવે છે. તેમાં પદ્માસન અને કયોતસર્ગ સહિત વિવિધ મુદ્રામાં તીર્થંકરોની છબીઓ છે. કેટલીકવાર, તેને સિદ્ધક્ષેત્ર તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે, જેનો અર્થ થાય છે ‘જ્ઞાનની સ્થિતિ’નું પ્રવેશદ્વાર. લગભગ 3,500 (7,000 ઉપર અને નીચે મળી) સીડીઓ શિખરના પગ તરફ દોરી જાય છે, જે ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક મહત્વના ઘણા સ્મારકોથી સમૃદ્ધ છે.

આ સિવાય મહાવીર, ઋષભનાથ, શાંતિનાથ અને પાર્શ્વનાથ જેવા મહાન તીર્થંકરોના નામ પર ઘણી ગુફાઓ છે. દર વર્ષે કારતક (સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબર) દરમિયાન અહીં ભવ્ય મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે જ્યાં મોટી સંખ્યામાં લોકો તહેવારોના સાક્ષી બનવા આવે છે. શિલ્પો પર ઘણા શિલાલેખો છે, જેમાંથી મોટા ભાગના સમય જતાં ઘસારાને કારણે સ્પષ્ટ થતા નથી. 595 ADમાં સ્થાપિત થયેલ કેટલીક મૂર્તિઓ અહીં છે. અહીં આદિનાથ અને શાંતિનાથ ગુફાઓના ખડકો પર સંસ્કૃત ભાષામાં ઘણા શિલાલેખો છે. વર્ષ 2016 ફેબ્રુઆરીમાં, અહિંસાની પ્રતિમા, એકપાત્રી પથ્થરમાં કોતરવામાં આવેલી 108 ફૂટની પ્રતિમાને અહીં પવિત્ર કરવામાં આવી હતી. તે વિશ્વની સૌથી ઊંચી જૈન પ્રતિમા તરીકે ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં નોંધાયેલ છે.

વાત કરીએ માંગી ગીરીની તો માંગી પર આ ટેકરી પર જૂના મંદિરો છે અને અહીં સંતોના ચરણોની અનેક તસવીરો સ્થાપિત છે. અહીં કૃષ્ણ કુંડ નામનું તળાવ છે, જે ભગવાન કૃષ્ણના અંતિમ દિવસોનું સાક્ષી હોવાનું કહેવાય છે. શાસ્ત્રો અનુસાર ભગવાન કૃષ્ણના મોટા ભાઈ બલરામે પણ મોક્ષ માટે તપ કર્યું અને સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કર્યું. બલભદ્ર ગુફા નામની ગુફા છે જ્યાં બલરામ અને અન્ય ઘણી મૂર્તિઓ સ્થાપિત છે. જયારે તુંગી ગીરી પર પણ મંદિર છે.

અહીં 8માં તીર્થંકર ભગવાન ચંદ્રપ્રભુના નામ પરથી બે ગુફાઓ છે અને બીજી રામ ચંદ્ર ગુફા છે. અહીં હનુમાન, ગવા, ગાવક્ષ, નીલ વગેરેની પ્રાચીન મૂર્તિઓ છે. એક ગુફામાં તપસ્વી અવસ્થામાં રામના સેનાપતિ કૃતાંતવક્રની પ્રતિમા છે. માંગી અને તુંગી ટેકરીઓ વચ્ચેના માર્ગ પર શુદ્ધ અને બુદ્ધ મુનિઓ (તપસ્વી સંતો)ની બે ગુફાઓ છે. ભગવાન મુનિસુવ્રત નાથનો એક વિશાળ સ્તંભ અહીં પદ્માસન મુદ્રામાં છે. ભગવાન બાહુબલી અને અન્યની મૂર્તિઓ પણ અહીં છે.

જૈન ધર્મની માન્યતાઓ...

રામ અને હનુમાને માંગી તુંગી પર્વતમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી અને સિદ્ધનાં સંપૂર્ણ આનંદનો આનંદ માણી રહ્યા છે. નિર્વાણ કાંડ જણાવે છે કે, રામ, હનુમાન, સુગ્રીવ, સુદિલા, ગવ્ય, ગાવખ્ય, નીલા, મહાનિલા અને નવ્વાણું કરોડ સાધુઓએ જૈન અનુયાયીઓ માટે પૂજા સ્થળ માંગી તુંગીમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી હતી. બંને ટેકરીઓ પર ખડકો પર કોતરેલી ઘણી મૂર્તિઓ છે. યક્ષ અને યક્ષિણીઓ (તીર્થંકરોના પરિચારકો) અને ઈન્દ્રની સુંદર અને આકર્ષક પથ્થરની કોતરણી અહીં જોઈ શકાય છે.

ભગવાન ઋષભનાથને જૈન ધર્મના પ્રથમ તીર્થંકર માનવામાં આવે છે. વર્ષ 2016 ફેબ્રુઆરીમાં, 108 ફૂટ (પ્લિન્થ સહિત 113 ફૂટ) ઊંચાઈ ધરાવતી વિશ્વની સૌથી ઊંચી જૈન પ્રતિમાનું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું. મુખ્યપ્રધાન દેવેન્દ્ર ફડણવીસ અને ભારત સરકારના ઘણા સ્વપ્નદ્રષ્ટા લોકોએ અભિષેકમાં ભાગ લીધો હતો. અહિંસાની પ્રતિમા તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું, આ પ્રતિમા સ્થાપત્યનો અસાધારણ નમૂનો છે અને વિશ્વભરના જૈનો માટે તીર્થસ્થળ બની ગઈ છે. આ પ્રોજેક્ટનો શિલાન્યાસ 1996માં જૈન સાધ્વી જ્ઞાનમતી માતાજીની પ્રેરણાથી કરવામાં આવ્યો હતો. ચાંદનામતી માતાજીએ પ્રેરણા આપી. તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ પ્રમુખ રવિન્દ્રકીર્તિ સ્વામીજી અને મુખ્ય સચિવ ડૉ.પન્નાલાલજી પાપરીવાલે આ ધાર્મિક ચમત્કાર સર્જવા માટે 20 વર્ષ સુધી કામ કર્યું હતું.

જૈન ગુફાઓ...

આદિનાથ અને શાંતિનાથ ગુફાઓની બે મુખ્ય ગુફાઓમાંથી, આદિનાથ ગુફામાં 1343 (વિ.સં.1400)નો એક શિલાલેખ જોવા મળે છે. સીતલનાથ, મહાવીર, આદિનાથ, શાંતિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને રત્નાત્ર્ય જેવા દેવતાઓ અને ઋષિઓના નામ પર બીજી ઘણી ગુફાઓ છે. જેમને ત્યાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. ટેકરીઓના તળેટીમાં ત્રણ મંદિરો છે જેમાં 75થી વધુ મૂર્તિઓ છે. અહીં પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન મુનિસુવ્રત નાથની વિશાળ પ્રતિમા છે.

તુંગી ટેકરી પર 8માં તીર્થંકર ભગવાન ચંદ્રપ્રભુના નામ પરથી બે ગુફાઓ છે અને બીજી રામ ચંદ્ર ગુફા છે. ચંદ્રપ્રભુ ગુફામાં ભગવાન ચંદ્રપ્રભુની 3.3 ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા છે. માંગી ટેકરીમાં દસ ગુફાઓ છે. મહાવીર ગુફામાં પદ્માસન મુદ્રામાં તીર્થંકર મહાવીરની સફેદ ગ્રેનાઈટની પ્રતિમા છે. ગુફા નંબર-6માં પાર્શ્વનાથની મુખ્ય મૂર્તિ છે, તેની બાજુમાં આદિનાથની મૂર્તિઓ છે. તાજેતરમાં ભગવાન બાહુબલીની 31 ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા બનાવવામાં આવી છે.

જૈન મંદિરઓ...

(i) મહાવીર દિગંબર જૈન ગુફા મંદિર : માંગી ટેકરી પરનું મુખ્ય મંદિર ભગવાન મહાવીરને સમર્પિત છે. મૂલનાયક એ પદ્માસન મુદ્રામાં મહાવીરની 3.3 ફૂટની પ્રતિમા છે. ડાબી બાજુએ અન્ય ચાર પ્રતિમાઓ છે. દિવાલ પર તીર્થંકરોની ચાર મૂર્તિઓ કોતરેલી છે.

(ii) ગુફા નંબર-6 : આ મંદિરની મુખ્ય મૂર્તિ પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન આદિનાથની 4.6 ફૂટ ઊંચી મૂર્તિ છે. ગુફાની દિવાલ પર પદ્માસન મુદ્રામાં વીસ પ્રતિમાઓ છે. આ મંદિરની મધ્યમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથ છે. પદ્માસનમાં બેઠેલા અને કયોતસર્ગ મુદ્રામાં બે તીર્થંકરોની મૂર્તિઓ પણ છે. અહીં, પદ્માસન મુદ્રામાં અન્ય 28 શિલ્પો પણ દિવાલ પર કોતરેલા છે.

(iii) ગુફા નંબર-7 : ચાર મૂર્તિઓ ચાર દિશામાં અને ચાર દિવાલની બાજુઓ પર છે.

(iv) ગુફા નંબર-8 : સાત જૈન સંતોના વીસ શિલ્પો અને મૂર્તિઓ છે.

(v) ગુફા નંબર-9 : આ ગુફામાં ત્રણ બાજુ 47 મૂર્તિઓ છે અને મધ્યમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની 2.1 ફૂટની પ્રતિમા છે. ગુફાની દિવાલ પર 13 જૈન સંતો પણ જોવા મળે છે. ટેકરીની દિવાલ પર 24 તીર્થંકરોની પ્રતિમાઓ અને આ ટેકરીમાંથી મોક્ષ મેળવનાર જૈન સંતોની પગની મૂર્તિઓ છે.

તુંગી ગીરી ટેકરી...

ભગવાન ચંદ્રપ્રભ ગુફા : મુખ્ય મૂર્તિ પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન ચંદ્રપ્રભની છે, જેની ઊંચાઈ 3.3 ફૂટ છે. અન્ય 15 પ્રતિમાઓ છે, જેમાંથી સાત પ્રતિમાઓ 2.1 ફૂટ ઊંચી છે અને 8 પ્રતિમાઓ 1.3 ફૂટ ઊંચી છે. કયોતસર્ગ મુદ્રામાં બે શિલ્પો દિવાલ પર કોતરવામાં આવ્યા છે, દરેક 10 ઇંચ ઊંચા છે. તમામ મંદિરો 7મી-8મી સદીના સમયગાળાના છે.

ટેકરીની તળેટીમાં ચાર મંદિરો છે...

(i) ભગવાન પાર્શ્વનાથ જૈન મંદિર : આ મંદિરની મુખ્ય મૂર્તિ પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની 3.8 ફૂટની પ્રતિમા છે, જે 1858 (VS 1915)માં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. અહીં સમવશરણ મંદિર છે અને આ મંદિરમાં 12 મૂર્તિઓ પથ્થરમાંથી અને 33 મૂર્તિઓ ધાતુની બનેલી છે.

(ii) ભગવાન આદિનાથ મંદિર : આ મંદિરની મુખ્ય મૂર્તિ પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન આદિનાથની 2.5 ફૂટની પ્રતિમા છે. મૂર્તિની ડાબી બાજુએ ભગવાન વિમલનાથની 2.1 ફૂટ ઊંચી મૂર્તિ છે અને જમણી બાજુએ ચંદ્રપ્રભુની પદ્માસનની મુદ્રામાં મૂર્તિ છે.

(iii) ભગવાન પાર્શ્વનાથ મંદિર : મુખ્ય મૂર્તિ પદ્માસન મુદ્રામાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની 3.6 ફૂટની પ્રતિમા છે, જે 1813 (વિ.સં.1870)માં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી.

(iv) સહત્રકૂટ લોટસ ટેમ્પલ એન્ડ ગાર્ડન : આ મંદિરમાં 1008 મૂર્તિઓ છે.

ધાર્મિક સંસ્થા...

દક્ષિણ ભારત જૈન સભાએ દક્ષિણ ભારતના જૈનોની ધાર્મિક અને સામાજિક સેવા સંસ્થા છે. સંસ્થાનું મુખ્ય મથક મહારાષ્ટ્રનાં સાંગલીમાં છે. આધુનિક ભારતમાં જૈનોમાં સુધારાની ચળવળ શરૂ કરનાર સૌપ્રથમ જૈન સંગઠનોમાંના એક હોવાનો શ્રેય એસોસિએશનને આપવામાં આવે છે. સંસ્થા મુખ્યત્વે મહારાષ્ટ્ર (મરાઠી જૈનો), કર્ણાટક (કન્નડ જૈનો) અને ગોવાના મૂળ જૈનોના હિતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માગે છે. ભગવાન શ્રી ઋષભદેવ 108 ફૂટ વિશાળ દિગંબર જૈન પ્રતિમા નિર્માણ સમિતિ એ માંગી તુંગી ખાતે ભગવાન ઋષભદેવની 108 ફૂટ ઊંચી પ્રતિમાના નિર્માણ માટે જવાબદાર મુખ્ય સંસ્થા છે. ટ્રસ્ટ હવે માંગી તુંગીની તળેટીમાં નવગ્રહ મંદિરનું નિર્માણ કરી રહ્યું છે. તેનું પંચ કલ્યાણક 1લી થી 6 ફેબ્રુઆરી 2017 સુધી ચાલી રહ્યું છે.